از ساری تا تبریز؛ آتشی که تاریخ را خاکستر کرد
به گزارش وبلاگ وردپرسکارا، زلزله نخستین تلنگر را به متولیان بناهای تاریخی وارد کرد، کسانی که گویا تا وقوع زلزله چند ریشتری در شب یلدای دو سال قبل آشنایی چندانی با کلمات مدیریت بحران در بناهای تاریخی نداشتند. تا مدتی بعد که نوبت به آتش سوزی در بناهای تاریخی رسید و در نهایت سیل که سراغ شهرها و روستاها رفت.
ایسنا: با وجود احتمالِ وقوع هر کدام از بلایای طبیعی در کشور و در هر زمانی، اما آتش در چند سال اخیر همچنان رتبه نخستِ تلنگرهایی را دارد که گاهی سببِ خیرِ برگزاری بعضی برنامه ها و جلساتی می گردد که از دید همان متولیان و کارشناسان میراثی، کاری تکراری است. اقدامی که بدون هیچ برنامه ریزی و برداشتن قدمی مناسب فقط برگزار می شوند، تا شاید روزی به نتیجه ای عملی برسند.
هر چند میراث فرهنگی در کشور تا کنون در کنار چند زلزله تاریخی در سال های دور و یکی دو زلزله دو سال اخیر که تلنگرها را برای حفاظت از آثار تاریخی تکان دهنده تر نموده، قدری هوشمندتر از قبل عمل می نماید و دست کم به فکر راهِ چاره ای برای جلوگیری ازآسیب در زمان بحران می افتد، شاید یکی از مهمترین نکات در رسیدن به این راه های چاره، آنالیز اتفاقاتِ اتفاق افتاده در زمانِ وقوع هر بحران در بناهای تاریخی باشد.
نخستین نشست تخصصی بناهای تاریخی و خطرآتش سوزی که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار گشت، به آنالیز زمان وقعوع آتش سوزی در بناهای تاریخی پرداخت.
چرا حریق مسجد جامع ساری به موقع انجام نشد؟
یعنی عصر پنجشنبه 21 تیر که شعله های آتش بر قلب مسجد جامع تاریخی هزار ساله این شهر زبانه کشید و امروز جای آن مسجد جامعی بازسازی شده از تاریخِ صدها سالِ گذشته این شهر نشسته است.
مهدی ایزدی - معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان مازندران - با اشاره به آتش سوزی مسجد جامع ساری در تیر سال گذشته که بر اثر اتصال سیستم تاسیسات سرمایش و گرمایش آتش گرفت و به طور کامل سوخت، اظهار می نماید: اصل این بنای تاریخی متعلق به سده دوم هجری و از دوره خلافت هارون الرشید است که در دوره فتحعلی شاه بازسازی و مرمت شد.
وی با بیان این که اعتباری در سال 90 برای مرمت و ساماندهی این مسجد تاریخی تخصیص داده شده بود، می افزاید: تعیین حریمِ این بنای تاریخی بنا در سال 80 انجام شد. همچنین با انجام عملیات مستندنگاری بنا، نخستین کارها برای حفاظت از آن در دستور کار نهاده شد و بر اساس تصاویر به دست آمده موجود در فضای اینترنت و اسناد توانستیم مرمت مسجد را انجام دهیم.
او در بخشی از صحبت هایش درباره دلایل اطفا نشدن مناسب حریق در مسجد جامع ساری می گوید: از یک سو مدیریتِ مسجد بر عهده هیئت امنای مسجد بود و از سوی دیگر این مسجد پنج امام جماعت دارد، در این شرایط وضعیت این بنا تعیین است، حتی میراث فرهنگی مجبور شده بود در دوره ای به دلیل نصب سیستم تاسیساتی گرمایش و سرمایش و نورپردازی و سیم های کابلی که متولیان و مدیریت مسجد انجام داده بودند، در چند سال گذشته از هیئت امنای مسجد شکایت کند.
از یک سو مردم زیادی در اطراف مسجد جامع تجمع نموده بودند و از سوی دیگر کوچه های باریک منتهی به مسجد جامع ساری حرکت آتش نشانان با تجهیزات به سمت مسجد را کند کردند
ایزدی اما علت کُندی کار در اطفای حریقِ مسجد جامع ساری را، وضعیت کوچه های باریک منتهی به این مسجد تاریخی بیان می نماید و می افزاید: از خیابان اصلی تا مسجد که مساحتی باریک دارد، چیزی حدود 120 متر فاصله بود، راستا آدم رو، نه ماشین رو، به همین دلیل حضور آتش نشانان با تجهیزاتشان در کنار مسجد به سختی و کندی انجام شد.
او حضور بیش از حد مردم در نزدیکی مسجد و در مکان آتش سوزی را عامل دیگری می داند که مانع حضور به موقع نیروهای امدادی به مسجد در حال سوختن شده بود و اضافه می نماید: نیروی انتظامی در آن موقع مجبور شد تا در صحنه حضور داشته باشد و مردم را برای رسیدن خدمات آتش نشانی به مسجد متفرق کند.
تاکنون برای مسجد جامع ساری چه نموده اند؟
وی با تاکید بر حضور دائم شهرداری برای تکمیل پروژه و جمع بندی ساماندهی مسجد جامع ساری در طول 13 ماه، بیان می نماید: آواربرداری، رفع خطر و تجهیزِ مسجد از مهمترین اقداماتی است، که به عنوان بخش اصلی کار هنوز انجام نشده اند.
او همچنین از تدبیرهایی که در زمان بازسازی و ساماندهی مسجد برای اطفای حریق های احتمالی بعدی در این بنای تاریخی برنامه ریزی شده را ایجاد کانال و عبور لوله های اطفای حریق در زیرِ زمین مسجد می داند و اضافه می نماید: با این وجود هنوز عملیات تکمیل پروژه سیستم اطفای حریق تجهیز نشده اند
وی با تاکید بر اینکه باید در بخش دسترسی به بناهای تاریخی جدی تر عمل کرد، اضافه می نماید: آتش سوزی شوخی ندارد، در عرض نیم ساعت همه مسجد تاریخی ساری در آتش سوخت، آن هم درست در زمانی که نیروهای آتش نشانی کوشش می کردند خود را به ساختمان برسانند، در حال حاضر نیز برای ساماندهی مسجد تاسیسات روی دیوار جمع آوری شده و کانال های تاسیساتی در داخل مسجد ایجاد شده اند، همچنین یک موتورخانه مرکزی پشت حیاط مسجد در حال ایجاد است.
اگر آتش مسجد جامع به هفت هکتار بافت تاریخی ساری سرایت می کرد
وی در پاسخ به این پرسش که اگر آتش سوزی گسترش پیدا می کرد چه تاثیری بر دیگر بخش های بافت تاریخی ساری و مسجد تاریخی که در کنار مسجد جامع ساری است، می گذاشت؛ اظهار می نماید: با توجه به شرایط موجود در مسجد و با توجه به اینکه مسجد جزو هسته مرکزی بافت ساری و در کنار بازار قدیم شهر است که همه این مجموعه حدود هفت هکتار را شامل می گردد، اگر آتش به آن نقاط سرایت می کرد، اتفاق غیرقابل جبرانی رخ می داد.
به گفته او، در زمان وقوع آتش سوزی، کسبه بازار قدیم به سرعت مغازه های قرارگرفته در نزدیک مسجد را تخلیه کردند تا در صورت سرایت آتش به بخش بازار، بتوانند راحت تر آن را خاموش نمایند.
معاون میراث فرهنگی استان مازندران، اما درباره برنامه های پژوهشی مورد احتیاج برای شناختِ سازه های اصلی مسجد که در قرون گذشته تخریب شده است، اضافه می نماید: برای رسیدن به جوابی درست در این زمینه، تصمیم گرفتیم مانند دیگر پروژه ها با این محوطه تاریخی برخورد کنیم، قصد داشتیم تا مطالعات زیادی در این محدوده انجام دهیم، اما با مسائل زیادی روبرو شدیم.
شایعه کردند گنج از زیر سازه مسجد جامع ساری منتقل می کنیم، ما در حال برآورد برای آنالیز و مطالعه تاریخِ ساخت مسجد جامع ساری بودیم
او از جمله این مسائل را شایعه پراکنی بعضی افراد و نصب بنرهایی با این مضمون که میراث فرهنگی در حال انتقال گنج های زیر مسجد به نقطه ای دیگر است، بیان می نماید و ادامه می دهد: در حال اجرا برآورد بودیم که این نوع شایعات مطرح شدند، بنابراین مجبور شدیم با توجه به شرایط اتفاق افتاده کار را تعطیل کنیم، چون شرحات میراث فرهنگی را قبول نمی کردند.
ایزدی اما در شرح اقدامات پیشگیرانه بعدی برای جلوگیری از آتش سوزی های احتمالی بعدی در بناهای تاریخی مختلف ساری و مازندران اظهار می نماید: چند جلسه برگزار نموده ایم و مسئولان اعلام آمادگی نموده اند که به ما یاری می نمایند. به عنوان مثال خانه کلبادی نزدیک مسجدِ جامع ساری به عنوان نمونه و پایلوت، برای نصب تاسیسات سیستم آموزشی انتخاب و راه اندازی شد تا یاد بگیریم چطور با تک بناها برخورد کنیم و چه زیرساخت هایی برای جلوگیری از بروز حوادث در آن احتیاج است.
تفاوت های آتش سوزی سال 1388 با سال 1398 در بازار جهانی تبریز
بازار جهانی تبریز 18 اردیبهشت سال جاری و همزمان با دهمین سالگرد آتش سوزی سرای ایکی قاپیلی یا سرای دو دری بار دیگر آتش گرفت، آتشی که نخست هیچ کس متوجه گرمایش نشد تا کوهنوردانِ تبریزی از بالای کوه با آن روبه رو شدند و از سوی دیگر یگان حفاظت میراث فرهنگیِ پایگاه بازار جهانی تبریز در حین گشت زنی با آن روبرو شده و خبر را به گوش آتش نشانان رساند و از نیمه شب نخستین تصاویر و خبرها از آن در فضای مجازی دست به دست شدند.
حتی به گفته وبلاگ وردپرسکارا محلی، اصناف فعال در این بازار تاریخی، به محل ورودی های منتهی به سرای دو دری رسیدند و تا صبح شاهد خاکستر شدن سرمایه شان بودند، آن هم درست در نقطه ای که 10 سال قبل هم با هُرم آتش اتصالی برق ها، زندگی شان دود شد و به هوا رفت!
حسین اسماعیلی سنگری - مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز - در صحبت درباره راه حلهای حفاظت در بازار در روبروه با بحران های طبیعی مانند آتش سوزی در یک دهه اخیر، نخست به بروز دو آتش سوزی در یک دهه و به فاصله ده ساله در سال هی 1388 و 1389 اشاره می نماید و می گوید: تبریز بزرگترین بازار سرپوشیده جهان با 270 هزار متر مربع مساحت است که هنوز نوع و تکنیک ساختِ بعضی از طاق های آن برای بسیاری از مردم تعیین نیست و اکنون در حال آنالیز راه هایی برای آنالیز میزان تنوع طاق های هستیم که در طول 200 سال گذشته، ساخته شده اند.
او بازار تبریز را در مساحتی 270 هکتاری با 160 عنصر معماری مانند 30 مسجد، مغازه و دیگر عناصر مختلفی که همه آن ها در فهرست میراث جهانی و با نام بازار تبریز جهانی شده اند، می داند و ادامه می دهد: 16 درصد مالکیت عمومی، 66 درصد مالکیت خصوصی و 16 درصد مالکیت وقفی و دو درصد مالکیت دولتی برای این محوطه جهانی وجود دارد.
وی با اشاره به این که در آتش سوزی سال 88، پایگاه میراث فرهنگی بازار تبریز در حال تهیه پرونده ثبت جهانی این بازار بود، اظهار می نماید: نخستین آتش سوزی ساعت پنج بعدازظهر در 13 آبان سال 88 رخ داد که اطفای آن حدود 13 ساعت طول کشید و در این مدت زمان چیزی حدود هزار متر مربع در آتش سوخت، اتفاقی که با سهل انگاری یکی از کسبه رخ داد و به مدت 40 دقیقه آن بخش از بازار در آتش می سوخت و کسی متوجه آن نبود، مرمت بازار نیز در طول 18 ماه بازسازی شد اما دومین آتش سوزی بعد از افطار و درست زمانی رخ داد که هیچ کس در بازار حضور نداشت و اطفای حریق فقط سه ساعت طول کشید.
کارگروه ویژه ستاد بحران در بازار تبریز ایجاد شد، 95 درصد بازار تبریز مستندنگاری و 95 درصد کسبه بازار تبریز بیمه شدند
وی با بیان اینکه در دومین آتش سوزی فقط در و پنجره ها و کالاهای مغازه ها در آتش سوخت، اما هیچ آسیبی به کالبد و بنا وارد نشد، ادامه می دهد: با توجه به این که بعد از سال 88 در نخستین قدم بازار مستندنگاری شده بود، به حدی که امروز 95 درصد بازار نقشه تعیینی دارد و فقط پنج درصد باقیمانده به دلایلی مانند نبود مالک و تعطیل بودن مغازه ها در طول سال های مختلف و امکان دسترسی نداشتن به بعضی از نقاط بازار، آنالیز نشدند.
او اضافه می نماید: پیش بینی تشکیل کارگروه ویژه برای ستاد بحران بازار تبریز با حضور سازمان های مختلف مانند هلال احمر نیروی انتظامی و بیمه در دستور کار نهاده شد.
تصمیم شان برای نجات بازار تبریز بعد از آتش سوزی ها چه بود؟
وی به تحقیق های اجرا شده برای آنالیز رابطه عوامل آتش سوزی در فضای بازار تبریز اشاره می نماید و شرح می دهد: در آنالیز های اجرا شده تصمیم گرفته شد تا سیستم گرمایش مرکزی جمع آوری و دپو کردن کالا در سراهای بازار به عنوان انبار ممنوع گردد، وسایل استفاده از کپسول های آتش نشانی در بازار تعبیه شده و شیرهای هیدرانت آتش نشانی در سراسر بازار نصب گردد.
او احداث یک ایستگاه 104 آتش نشانی مختص مجموعه بازار تبریز در فاصله 50 متری آن در دستور کارنهاده شده و تجهیز گردد را از دیگر برنامه های در دست انجام بعد از اتش سوزی مطرح می نماید و می افزاید: از سوی دیگر تمهیدات آتش نشانی قبل از نصب کپسول های آتش نشانی صورت گیرد، همچنین وسایل نقلیه موتوری مخصوص بازار از ایتالیا خریداری شد و حدود 95 درصد کسبه، مغازه های خود را تحت پوشش بیمه حوادث قرار دادند.
به دلیل اعتراض های زیادم از حضور در جلسات شهری محروم شدم
اسماعیلی سنگری همچنین با نشان دادن تصاویری از اسناد و نامه نگاری های اجرا شده با دستگاه های مختلف دولتی برای ساماندهی بازار تبریز مانند جابجایی سیم های برق یا ساماندهی لوله های آب، بیان می نماید: با توجه به اعتراض هایی که در جلسات مختلف دولتی نسبت به بی توجهی این دستگاه ها در برابر خواسته های میراث فرهنگی داشته ام، از حدود سه ماه قبل ورود من به این جلسات استانی ممنوع شده است، به نظر می رسد این اتفاق به آن دلیل رخ می دهد که وظایف خود را در بناهای تاریخی به خصوص بازار تبریز به خوبی انجام نمی دهند.
به دلیل اعتراض نسبت به بی توجهی دستگاه های متولی برای ساماندهی بازار تبریز، سه ماه است ورودم را به جلسات استانی ممنوع نموده اند
وی همچنین به بی توجهی نیروی انتظامی در طول دو سال و نیمه گذشته برای گشت زنی در پشت بام بازار تبریز اشاره می نماید و می گوید: نیروی انتظامی انجام نشدن این کار را به این دلیل مطرح می نماید که هزینه گشت زنی ها از سوی شهرداری به این دستگاه پرداخت نمی گردد، این در حالی است که معتقدیم تأمین امنیت وظیفه نیروی انتظامی است، زمانی که نگهبان و نیروی انتظامی یا سرایدار در چنین مکان هایی نداریم قطعاً سیستم اعلام حریق نیز وجود ندارد.
او در شرح چگونگی آگاه شدن از آتش سوزی بازار تبریز در ماه رمضان سال جاری، اظهار می نماید: در زمان آتش سوزی دوم در بازار تبریز، یکی از یگان های گشت میراث فرهنگی، در حال گشت زنی بوده که متوجه بوی سوختگی می گردد، در همان زمان چند نفر که روی کوهی مشرف به بازار تبریز بودند، شعله های آتش را می بینند و با سازمان آتش نشانی تماس می گیرند، آن ها نخست فکر می نمایند که آتش متعلق به بازارِ دیگری است و تجهیزات خود را به آن نقطه می برند اما بعد از حضور در آن مکان متوجه می شوند موقعیتِ آتش سوزی متعلق به این بازار است.
وی با اشاره به این که حجم آتش سوزی در سال 98 بیشتر از سال 88 بود، ادامه می دهد: اتصال ترانس برق داخل سرا در سال 98 باعث آتش سوزی شده بود، علتی که اداره برق آن را قبول ندارد، حدود 30 مغازه در آتش سوخت و یک هفته مغازه های آن سرا، مهر و موم شدند تا با توجه به شکایت اداره برق علت دقیق آتش سوزی تعیین گردد، با انجام آسیب شناسی ها از ابعاد کالبدی، کاربردی، ساختاری و منظری نتایج آن برای تهران فرستاده شد، اکنون نیز حدود 70 درصد مغازه ها احیا و راه اندازی شده اند و در بقیه مغازه ها نیز کار نازک کاری و کف سازی در حال اجرا است.
مهمترین علت آسیب پذیری بناهای تاریخی در زمان بحران چیست؟
عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ اصلی ترین علتِ آسیب پذیری بناهای تاریخی در زمان آتش سوزی را ضعف در اعلان حریق می داند و ادامه می دهد: دست کم در بازار تبریز با چنین مسئله ای روبرو هستیم که باید برای رفع کردن آن به دنبال راه حل باشیم.
ضعف در اعلان حریق اصلی ترین علت آسیب پذیری بناهای تاریخی در زمان آتش سوزی
او یکی از بهترین راه های چاره را استفاده از سیستم اینترنت اشیا بیان می نماید و می گوید: می توانیم مشکل را با نمونه سیستم اعلان حریق هوشمند رفع کنیم، در حال حاضر این سیستم اعلان حریق به صورت پایلوت در پایگاه میراث فرهنگیِ بازار جهانی تبریز نصب شده است، که اگر نقطه ای آتش بگیرد، به وسیله اپراتور تلفن های همراه مانند همراه اول، ایرانسل و تلفن ثابت می توانیم آتش سوزی اتفاق افتاده را اعلام کنیم، حتی از کسبه درخواست نموده ایم تا این سیستم را برای مغازه های خود خریداری نمایند، این سیستم توانایی دارد تا مغازه ها را به صورت اسم تعیین کند که برای کدام یک چنین اتفاقی اتفاق افتاده است.
اسماعیلی سنگری با تاکید بر لزوم ضرورت پیگیری و آمادگی در مقابل آتش سوزی با استفاده از سیستم اعلام حریق هوشمند بیان می نماید: استفاده از سیستم نگهبان های شبانه روزی در سراها و تیمچه ها، استفاده از پست شبانه روزی آتش نشانی در بخش های مختلف بازار، حضور گشت شبانه ماموران نیروی انتظامی در پشت بام های بازار و نصب سیستم اطفای حریق در فضاهای مختلف بازار از جمله راه حلهایی هستند که بناهای تاریخی که از نظر مساحت و گستردگی امکان کنترل یکپارچه را ندارند، محافظت می نمایند.
منبع: توریسم آنلاین