مردم چگونه واژه سازی می نمایند؟ - وبلاگ وردپرسکارا

به گزارش وبلاگ وردپرسکارا، مزدک انوشه به توضیح شیوه های واژه گزینی مردمی می پردازد، و در حالی به این که عمر واژه سازی به مقدار عمر زبان است، اشاره می نماید که می گوید شیوه مردم و فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژه سازی تفاوتی ندارد.

این زبان شناس و استادیار گروه زبان شناسی دانشگاه تهران در گفت وگو با وبلاگ وردپرسکارا، درباره واژه گزینی مردمی و بعلاوه تأثیر اهل زبان بر ماندگاری واژه ها اظهار کرد: اگرچه واژه سازی فرآیندی تخصصی است و به دانش، تجربه، شم و ذوق زبانی نیاز دارد، اما از سویی پدیده ای است که پیوسته در گفتار روزمره اهل زبان رخ می دهد. همه ما در گفت وشنود روزانه مان مدام در حال واژه سازی هستیم. البته اغلب این واژه ها مدخل نمی شوند؛ یعنی نمی توانید آن ها را در لغت نامه دهخدا، سخن و فرهنگ تعیین پیدا کنید.

او در ادامه با بیان این که فرآیند واژه سازی بسیار طبیعی رخ می دهد، گفت: این گمان درست نیست که فقط اهل فن و متخصصان حوزه های مختلف ممکن است واژه بسازند؛ همه اعضای یک جامعه زبانی پیوسته در حال واژه سازی اند، اما بسیاری از واژه های آن ها ثبت و ضبط یا اصطلاحاً مدخل نمی شوند. وانگهی، بسیاری از نوواژه ها یک بار و فقط برای یک موقعیت خاص فراوری می شوند که اصطلاحاً به آن ها تک بارگونه می گویند؛ یعنی گونه ای که برای بافت زبانی ویژه ای ساخته شده است. البته گاهی هم بعضی از این تک بارگونه ها بخت و اقبال پیدا می نمایند و آن قدر به کار می فرایند تا مدخل می شوند و می توان آن ها را در لغت نامه و فرهنگ پیدا کرد.

انوشه با ذکر مثال اضافه کرد: مثلاً او در جشن دیروز آن کفش های سیاه قدیمی اش را پوشید، در عبارت کفش های سیاه قدیمی اش هیچ واژه سازی ای رخ نداده، اما ممکن است گوینده این عبارت را به واژه تبدیل کند و بگوید کفش سیاه قدیمیهایش را پوشید که بدین ترتیب، عبارت را به واژۀ مرکب تبدیل نموده و واژه سازی اجرا شده. ساختار این واژه مرکب تفاوتی با ترکیب هایی مثل چادرسیاه یا کفش کتانی ندارد. از این اتفاقات در گفتار روزمره زیاد می افتد.

این زبان شناس بعلاوه با اشاره به اهمیت واژه سازی اعلام کرد: زبان فارسی در اصطلاح زبان شناسی یکی از زبان هایی است که به آن پیوندی - ترکیبی می گوییم، یعنی ما اجزاء تکواژی را به سادگی کنار هم می چینیم و از درون آن واژه نو می سازیم. در واقع، زبان فارسی این مزیت ـ یا دقیق تر بگویم ـ این امکان را دارد که به راحتی بتوان در آن واژه سازی کرد.

مزدک انوشه گفت: ما به عنوان اهل زبان مدام در فرآیند واژه سازی مشارکت می کنیم، از قدیم نیز، هم ادبا و هم عامه مردم چنین نموده اند (مراد از مردم هر کسی ست که به زبان فارسی سخن می گوید). زبان و به طور خاص زبان فارسی، ابزارهای متفاوتی برای واژه سازی دارد که مردم از آن ها استفاده می نمایند. به این ابزارها شگردهای و شیوه های واژه سازی می گویند. اما در زبان فارسی، به علت ماهیت رده شناختی آن، دو شیوه کاربرد بیشتری از بقیه دارند.

این مدرس زبان شناسی سپس با بیان این که شیوه فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مردم در واژه سازی متفاوت نیست، اظهار کرد: عموم مردم از شیوه ترکیب یا اشتقاق استفاده می نمایند. ترکیب یعنی چند واژه را کنار هم می چینند و از آن یک واژۀ مرکب می سازند، مثلا چادرسیاه یا سیاه چادر. در اشتقاق، به یک تکواژ، یک یا چند وند اضافه می نمایند و واژه مشتق نو می سازند، مثل سفیده، سیبک، ناپاکی، دانشمند و مانند آن ها. گاهی هم اشتقاق و ترکیب را با هم در می آمیزند، مثل درس خوانده یا برف پاک کن سازی.

او ادامه داد: اگرچه از این دو شیوه بیشتر استفاده می گردد، ولی امکانات واژه سازی فارسی منحصر به این دو روش نیست و اهل زبان شگردهای دیگری را هم به کار می گیرند. فرهنگستان هم از همه این شیوه ها در جای خود استفاده می نماید.

انوشه واژه سازی را به معنای توسعه دامنه واژگانی زبان دانست و اعلام کرد: علاوه بر این دو روش، ما فارسی زبانان با وام گیری دامنه واژگانی مان را توسعه می دهیم؛ مثلا استکان را از روسی گرفتیم، پانسیون را از فرانسوی و... گاهی هم واژه سازی همان توسعه دامنه واژگانی به وسیله بسط معنایی بوده، یعنی واژه ای را داشتیم و معنای نو بارش کردیم. مثلا اهل زبان می دانستند سپر و رکاب و زین چیست و آن ها را در رزم و سواری به کار می بردند، حالا همین ها را برای قطعات مختلف خودرو و دوچرخه استفاده می نمایند. یا مثلا زیراکس که یک نام تجاری است، از زبان دیگری وام گرفته شده و سپس با نوعی بسط معنایی، به فرایند کپی کردن اطلاق شده است. پس فکر نکنیم واژه سازی یا توسعه دامنه واژگانی، یعنی این که حتما باید چند جزء زبانی را به هم متصل کنیم و واژه نو بسازیم. فارسی زبانان با محدود کردن معنایی هم واژه سازی انجام می دهند. مثلاً، اغلب وسایل چوبی منزل مان چهار پایه دارند؛ اما مراد از چهارپایه نوعی وسیلۀ خاصی است که دستخوش تحدید معنایی شده و به هر ابزار دارای چهار پایه، چهارپایه نمی گوییم.

او اضافه کرد: راه های دیگری هم هست که کمتر برای واژه سازی به کار می رفتند؛ اما فرهنگستان آن ها را زایا نموده و مردم هم کم وبیش از آن ها استفاده می نمایند، مثلا آمیزه سازی یعنی بخش هایی از واژه هایی را می گیریم، با هم درمی آمیزیم و واژه تازه ای می سازیم. مثل پیکان پژو، ابتدا به عنوان یک واژه مرکب ساخته شد و سپس اهل زبان به جای آن، گفتند پیکاژو. به این کار آمیزه سازی می گویند که فرهنگستان هم از این روش استفاده می نماید. گاهی هم اهل زبان با بریده سازی یک واژه نو می سازند، مثلا زیست در جمله امتحان زیست دارم با بریدن زیست شناسی یا آز با بریدن آزمایشگاه ساخته می گردد.

مزدک انوشه بعلاوه به گونه های دیگر واژه سازی اشاره نمود و شرح داد: یکی دیگر از روش ها، سرواژه سازی است، که به تلفظ مستقل نام حروف شروعین چند واژه گفته می گردد، یعنی حروف را تک به تک می گوییم، مثلا در ریاضی ب م م یا در نظامی ش م ر. یک نمونه قدیم تر هم سین جیم است به معنای سؤال و جواب یا استنطاق. روش دیگر، سرنام سازی است که حروف شروعین را در مقام یک واژه تلفظ می کنیم. مثلا صمت، ناجا، هما و... این ها شیوه هایی است که فرهنگستان در کنار ترکیب و اشتقاق و بسط معنایی، برای واژه سازی استفاده می نماید. علاوه بر این، چنان که پیش تر گفتم، فارسی این ویژگی را دارد که ما با ساخت های نحوی واژه می سازیم، مثلا خودمتخصص پندار. از قدیم هم گروه های نحوی را به واژه تبدیل می کردیم و همچنان این شیوه در فارسی امروز به وسیله اهل زبان استفاده می گردد و فرهنگستان هم از آن استفاده می نماید. دیددرشب این گونه ساخته شده است.

این زبان شناس ضمن اشاره به استفاده سعدی از این شیوه در نمونۀ وارث باقلندران نشسته و موارد متعدد دیگر، ادامه داد: همه این ها شیوه هایی است که هم عامه مردم از آن ها استفاده کردند و هم متخصصان و هم ادبا. اما فرهنگستان زبان این کار را به طور علمی، مدون و آگاهانه پیش می برد، در حالی که اهل زبان آن را بنا بر شم زبانی شان انجام می دهند.

انوشه در ادامه با اشاره به چگونگی کار فرهنگستان گفت: یک کار دیگر سترگ فرهنگستان هم این است که این واژه ها را در گنج واژه ای جمع آوری نموده و بنابراین مثلا وقتی می خواهد برای اس ام اس واژه بسازد، نگاه می نماید به این گنج واژه تا ببیند مردم به آن چه گفته اند و چه برابرهایی در زبان فارسی دارد. در واقع فرهنگستان با اطلاع از این گنجینه واژگانی که اهل زبان آن را به کار می بردند و در اختیار داشتن آن، واژه سازی می نماید. اما از همان شیوه ها و امکاناتی استفاده می نماید که جامعه زبانی در واژه سازی به کار می گیرد. البته فرهنگستان بعضی از این شیوه ها را زایاتر نموده، مثلا ممکن بود ما کمتر با درآمیختن بخش هایی از دو واژه، واژه نوی بسازیم؛ اما فرهنگستان در واژه سازی علمی این کار را زایاتر و زنده تر نموده. یک کار دیگر فرهنگستان هم این است که نظارت می نماید تا آن چه در گروه های تخصصی ساخته می گردد، برخلاف اصول دستور زبان فارسی نباشد، از قواعد ساختواژی فارسی تخطی نگردد، ویژگی های آوایی و واجی رعایت شده باشد و خوش آهنگ باشد.

او ادامه داد: طبیعتاً واژه سازی مردمی و واژه سازی در فرهنگستان، جدا از هم نیستند. فرهنگستان آن چه را به طور طبیعی در زبان رخ می دهد، به شکل مدون، علمی و آگانه انجام می دهد و برای آن ضوابط تعیین نموده است. اقدام دیگر این نهاد آن است که هنگام معادل گزینی برای یک واژه، صورت های مختلف ترکیب و اشتقاق آن را هم درنظر می گیرد. در واقع فرهنگستان برای خوشه ای از واژه های به هم پیوسته واژه سازی می نماید.

مزدک انوشه در انتها واژه سازی را فرآیندی به درازای عمر خود زبان دانست و اظهار کرد: در شروع کار واژه سازی به وسیله فرهنگستان اول با سیلی از واژه هایی که وارد زبان فارسی می شدند، روبرو بودیم و برای همین اگر نهادی چون فرهنگستان زبان نبود، امروزه حتی واژه هایی مثل دانشکده و دانشگاه را هم نداشتیم و مدام از کلمات بیگانه استفاده می کردیم. ممکن است عده ای بپرسند مگر چه می شد که از همان واژه ها استفاده می کردیم؟ باید گفت وام گیری بیش از مقدار از زبان های بیگانه، به زبان مادری مان آسیب می زند و گنجینۀ واژگانی آن را ضعیف می نماید؛ ضمن این که زبانی که به وام گیری خو نموده، به تدریج بخشی از امکانات و ابزارهای واژه سازی خود را از دست می دهد. واژه سازی علمی در فرهنگستان الگوهای مختلف فراوری واژه را زنده نگه داشته تا با آن ها واژه های دیگری ساخته شوند.