قنات قصبه گناباد ، رمزآلودترین شاهکار آبی ایران - وبلاگ وردپرسکارا

به گزارش وبلاگ وردپرسکارا، قنات قصبه گناباد ، رمزآلودترین شاهکار آبی ایران است که داستانهای زیادی درباره آن می گویند . قنات قصبه گناباد که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است عنوان طولانی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده و یکی از آثار رمزآلود ایران محسوب می شود چرا که هنوز سوالات بسیار در باره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی نظیر است.این قنات شاهکاری از پیوند هنر، دانش، تکنولوژی و مدیریت منابع آب است که مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تکنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب می باشد که آن را به یکی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل کرده است.

قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای کشاورزی است که در سال 1379 از طریق سازمان میراث فرهنگی با شماره 2963 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.این قنات از 2 رشته اصلی و 6 شاخه فرعی تشکیل شده و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) واقع شده است.طول این قنات بیش از 33 کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در خاتمهی رشته ‘دولاب نو با توجه به شیب زمین حدود 300 متر و میزان آبدهی آن بیش از 130 لیتر در ثانیه است.

از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن می باشد که به بیش از 470 حلقه می رسد.تعدد چاه ها سبب پیشگیری از کور شدن چاه ها از طریق دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.

از دیگر موارد آن می توان به 2 شاخه شدن در فاصله 683 متری کانال اصلی و سپس 6 شاخه شدن کانال ها به علت پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره کرد.قنات قصبه هم اکنون با بازگشایی 500 متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی جهت آن نیازمند مستحکم سازی و ایجاد امکانات رفاهی است.60 درصد چاه های قنات مسدود است و 40 درصد آنها با آبدهی 150 لیتر در ثانیه به جای مانده است.

در این مطلب می خوانید :

مظهر قنات قصبه

در طول تاریخ محل مظهر قنات قصبه چندین بار جابجا شده است ، حدود 10 قرن قبل، آب قنات از محدوده شهر گناباد فراتر رفته و با روش پلکانی (ورود آب به چاه ریز و تنوره آسیاب و کوره های زیر زمینی) آب را تا 34 کیلومتری شمال مظهر فعلی به طرف حوض سرخ واحتمالاً حوض الحلیب می برده اند. مظهر قنات قصبه قبلا در فاصله 302 متری جنوب مظهر فعلی و بر کنار راه قدیم (قصبه شهر) به جویمند قرار داشته است. مظهر قدیم تا قبل از جابجایی، به صورت جوی پهن وخاکی بود که در مسافت طولانی به صورت روباز به سمت شمال کشیده شده بود و در نهایت به شاخه های متعدد تقسیم می شد. این عنصر در واقع مظهر دو کانال یا کوره بوده که آب قنات در آن ها جریان داشت و آن دو کوره به این منظور حفر شده بودند که در صورت انسداد و ریزش یکی از کوره ها آب بتواند از دیگری جریان یابد. مظهر فعلی قنات در ارتفاع حدود 1100متری در جنوب شرقی شهر گناباد فعلی و یا درجنوب محله معروف به قصبه شهر واقع شده است.

پایاب یا پی آب

پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان افراد به گذرگاه زیرزمین آب قنات و یا عبارتست از کوره ای که به صورت مورب از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به کوره اصلی وصل می شود. این حفره با شیب ملایم از سطح زمین به کوره قنات ختم می شود. از طریق پایاب دسترسی مردم به آب قنات در محلات فراهم می شده است . انواع پایاب شامل پایاب عمومی جهت دسترسی عموم به آب قنات و پایاب خصوصی است که در منزل اشخاص ایجاد می شده است . احداث پایاب های عمومی در محلات برای دسترسی کسبه و دیگر مردمان به منظور رفع نیازهای روزمره از قبیل برداشتن آب شامیدنی، تجدید وضو، شستشو و … و نیز آرامیدن در خنکای فضای پایاب در کنار آب انجام می شده است. چون قنات قصبه قبل از شهر گناباد به سطح زمین می رسد؛ لذا در محلات شهر پایابی بر آن وجود ندارد. پایاب هایی که در روی این قنات وجود دارد همه بر اثر فروریختن چاه ها است و در خارج از شهر واقع می باشد. از آنجا که کاریز قصبه در یک کیلومتری مظهر به زمین های سست کلوت می رسد، میله ها و راسته چاه ها در این ناحیه به شدت آسیب پذیر می شوند و رفته رفته برخی از میله چاهها شکل پایاب را به خود گرفته اند.

مادرچاه

آخرین و عمیق ترین چاه در هر رشته قنات را مادرچاه میگویند که در خاتمه رشته و آخرین قسمت تره کار احداث می شود. در قنات های پر آب و عمیقی مثل قنات قصبه که معمولا در بخش های خاتمهیی آن ها با مشکل تراوش آب از جداره ها روبرو هستیم. نخستین چاهی که در یک قنات حفر می شود گمانه نام دارد و برای آگاهی مقنی از میزان آبدهی قنات و ظرفیت سفره آب زیرزمینی به کار می رود. عمق گمانه در نقاط مختلف نسبت به عمق سفره آب زیرزمینی فرق دارد. معمولا این عمق در دشت ها و بیابان ها مانند گناباد زیاد می باشد. گمانه در صورتی که در عمق پیش بینی شده از طریق مقنی به سفره آب زیرزمینی رسید مادرچاه قنات محسوب می شود و در غیر اینصورت مقنی همچنان به حفر ادامه می دهد تا هنگامی که یکی از آن ها دارای شرایط مطلوب بوده و به عنوان مادرچاه انتخاب شده و کار خاتمه یابد. یکی از ویژگی های خاص قنات قصبه گناباد در عمیق ترین مادرچاه آن است. در منابع مختلف عمق مادرچاه این قنات را متفاوت ذکر کرده اند:

ناصر خسرو(700گز)، هانری گوبلو(300متر)، سعدالله ولایتی(274 متر)، حسین پور ابراهیم(300-320 متر)، سیدحسن مجتبوی(300-280متر)، مدیریت کشاوری شهرستان گناباد(340متر) و فرهنگ جغرافیایی ایران(500-450 متر). اما واقعیت این است که در دهه های اخیر با عنایت به نقشه برداری های اجرا شده عمق آخرین میله چاهی که قابل شناسایی بوده است 255 متر مشخص شده است. بدیهی است با عنایت به سیلاب ها در طول این سالها موقعیت آخرین چاه قطعی قنات بر روی سطح زمین قابل شناسایی نمی باشد و عمق مادرچاه قطعا بیشتر از این خواهد بود.

ورودی شماره 1 :غال شغال

استقرار قسمت عمده ای از کوره قنات در لایۀ بسیار متراکم کنگلومرا بطرف تره کار ومخصوصاً در قسمت تره کار منجر به عدم تخریب در این ناحیه شده است. همچنین بررسی نمونه های آب و خاک نشان می دهد؛ به علت بالا بودن میزان بیکربنات موجود در آب، پدیده رسوب گذاری در کوره قنات زیاد می باشد که لایروبی های اجرا شده گواه این مطلب است. انسداد برخی رشته های فرعی قنات حاصل ریزش سر چاه ها یا ورود سیلاب از یک یا چند چاه به درون قنات است. پس از ورود آبهای روان به داخل میله چاهها و کوره قنات در اردیبهشت ماه 1374 قسمتی از کوره قنات مسدود شد. این بخش به علت اینکه امکان ورود حیوانات بزرگ از قبیل شغال و روباه را داشته است غال شغال معروف شده است . جهت غال شغال در کلوت و در عمق کم واقع شده است . جنس این خاک ریزشی می باشد و از این رو فضای داخلی کوره در قسمتی از جهت بر اثر ریزش بزرگ شده است.

ورودی شماره 2

این اثر تاریخی یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است که با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراکنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشی تخمین زده شده است.

در مطالعات و بررسی های میدانی جهت قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را کنار خاک ریز دهانه چاه ها مشاهده کرد که تنها مدرک و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.

بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری که در کناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول 6403 متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.

با توجه به سفال های جمع آوری شده که قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشکیل اجتماعی در آن منطقه باشد زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات که آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است که لازمه یکجانشینی، وجود منبع مطمئن تامین آب است.

اما ایجاد و حفر یک قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی مشخص است، حال کدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یک سوال اساسی باستان شناسی است.

می توان اینگونه تصور کرد که با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.

با این فرض می توان پذیرفت که قنات گناباد از پیشینه کهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.

ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتی پر آب می آورد با 700 گز عمق و چهار فرسنگ طول، این قنات قناتی نیست جز قنات قصبه گناباد که با 2500 سال قدمت قدیمی ترین و پر آب ترین قنات جهان با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق 300 متر است.

* حسن تعریف ناصر خسرو

نخستین کسی که توصیف به نسبت مفصل از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادیانی است که در سال 444 هجری از شهر تون راهی گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: ‘چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی بزرگ در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می رود.

به نظر می رسد حکایتی که ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی در باره قنات گناباد باشد.

حمدالله مستوفی نیز در سال 740 هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: ‘چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تقریبی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از کاریز و بیشتر کاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.

داستانهای جالب درباره قنات قصبه گناباد

همانطور که در ابتدای این بخش نیز گفتیم، درباره این قلعه افسانه ها و باورهای محلی بسیار مخوف و صد البته ترسناکی وجود دارد که بیشتر آن ها از زمان های بسیار قدیم در میان مردم این منطقه رواج داشته و ریشه در میراثشان دوانده است.

از اهالی قدیمی گناباد که از ابتدا حتی پدرانشان نیز در این محل زندگی می کرده اند وقتی می خواهند درباره این قلعه صحبت نمایند همگی متفق القول درباره این قلعه می گویند که: از زبان مادربزرگ های خود قصه این قنات را زیاد شنیده اند. بزرگ ترهای ما همیشه می گفتند که ساخت این قنات به این عمق، از دست فرزند آدم بر نمی آید و ما شک نداریم که این قنات را نیروهایی فراتر از بشر ساخته اند.

این قنات که در بخش مرکزی استان خراسان و در گناباد قرار گرفته است، مرکز داستان های عجیب و غریب و جور و واجور فراوانی است. اهالی این منطقه و همسایگان این قنات می گویند که براساس شنیده های محلیشان که از زمان های قدیم نیز رایج بوده است، نام شهر گناباد خراسان در اصل جن آباد بوده است و در طول زمان و بعدها تلفظ آن به صورت جناباد و بعد از آن به صورت امروزیش یعنی گناباد، درآمده است.

حتی افسانه ای دیگر درباره این شهر و قنات مخوفش وجود دارد و آن این است که آیا واقعا این قنات را جن ها ساخته اند و یا دیوها در ساخت آن دخالت داشته اند زیرا، افسانه ای دیگر در میان مردم این منطقه وجود دارد که ساخت این قنات را به دیوها نسبت داده است.

حتی برخی مقنیان (کسانی که وظیفه حفر قنات را داشته اند) نیز معتقدند که در زمان های بسیار قدیم، شخصی به نام طاهر با شناس که دارای قدرتی خاص بوده است، به دیوها دستور داده بوده است که چاهی حفر نمایند و آن را بسیار عمیق نمایند.

البته بنابر اطلاعات تاریخی موجود، درباره زمان دقیق و حتی علت احداث این قنات در بین پژوهشگران اختلاف نظری عمیق وجود دارد. از نخستین کسانی که توصیفی عمیق و نسبتا جامع از این قنات به دست آورده است، ناصر خسرو قبادیانی است.

البته اگر بخواهیم آن را به صورت کلی بررسی نماییم باید بگوییم که بیشترین چیزی که درباره این قنات می دانیم بیشتر از افسانه هایی است که دهان به دهان میان اهالی شهر گناباد از قدیم در شهر می چرخد.

یکی از خراسان پژوهان مشهدی که در این باره تحقیقات فراوانی کرده است و می گوید که احداث این قنات داستانی عمیق تر دارد. وی به برخی از این افسانه ها اشاره می کند و می گوید: بر طبق یکی از افسانه های قدیمی، احداث قنات قصبه گناباد را باید به فرمان بهمن که یکی از سلاطین قدیم ایران بوده است، برای کفاره گناهی بزرگ منسوب کرد.

براساس این داستان معروف که حتی 12 رخ در شاهنامه شاعر فقید، فردوسی نقل شده است، این قنات که در شهر گناباد است، وجودش به قبل از پادشاهی کیخسرو می رسد.

گذشته از برخی داستان های اسطوره ای و تاریخی که حکایت از قدمت زیاد این قنات دارد، بررسی های باستان شناسانی که این قنات را موضوع خود قرار داده اند، با استفاده از سفال های جمع آوری شده از کنار دهانه چاه های اصلی، قدمت این قنات عجیب به دوره حکومت و پادشاهی هخامنشیان می رسد.

اما باید به صورت کلی به این مطلب اشاره نماییم که در متون ادبی قدیمی، هر جا که نامی از گناباد است از قنات آن نیز سخنی هست. اما به راستی برای چه باید چنین قنات عمیقی حفر می شده است؟ آیا انسان آن هم با توانایی و امکاناتی که در آن مان وجود داشته است، توانایی حفر چنین قناتی را داشته است؟

این قنات همچون بسیاری از قنات ها و مکان های دیگری همچون قلعه آدمخوار و یا حتی دریاچه تخت سلیمان و بسیاری از مکان های دیگر از این دست اصلا نمی توان به درستی به پیشینه و سر گذشت آن ها پی برد!

یکی از افردی که این سوال را داشت و سال های زیادی از عمر خود را صرف پژوهش در خصوص قنات قصبه گناباد کرده است، پژوهشگری فرانسوی به نام هانری گوبلوی است. این فرانسوی در کتابی به نام قنات فنی برای دستیابی به آب، در توصیف مواجهه اش با قنات قصبه با زبان تمجید و تعجبی رمزآلود از این قنات به عنوان بنایی عجیب و البته مهندسی ساز یاد می کند از نظر وی این قنات که اصولی ترین قنات جهان است را افرادی ساخته اند که نیرویی مافوق بشریت داشته اند!

این پژوهشگر در سال 1940 برای تحقیق و اظهارنظر در خصوص روش های مدرن آبیاری، به ایران سفر کرد. این محقق در کتاب خود که در بالاتر نام آن را گفتیم، اوج خلاقیت و مهندسی سازندگان و مهندسان را به قنات قصبه گناباد، نسبت داده است.

در نهایت باید بگوییم که این قنات عجیب، قناتی کهن با ویژگی های عجیب ترو قدمتی2500 تا 2700 ساله است. همچنین این قنات دارای دو دالان زیرزمینی به طول 33 کیلومتر و چاه های بسیار عمیقی است که عمق برخی از آنان به 300 متر می رسد.

منبع:سیـری در ایـران